Guk, 1939an bidegabeki gailenduok, ez genuen sekulan sinetsi trantsizioak, edo, hobeki esanda, transakzioak, garaile bihurtuko gintuenik; besteak beste, garaituak izan ondoren ez baita atzera egiterik. What is done cannot be undone. Hala ere, itxaropena genuen diktadura gaiztoko urte anker eta luze horien miseriak noizbait geldituko zirela. Ez du hala ematen.
Ez ote da gutxienez errespetatu behar matxinadaren aurka agertzeagatik errepresalia zinikoak pairatu zituzten pertsonen oroimena? Ez ote da gutxienez saihetsi behar matxinada antolatu zuten genoziden gaineko oroitzapena? Ez ote zaizkie gutxienez familiakoei itzuli behar Errepublikari fideltasuna gorde zioten jende askoren gorpuzkinak? Ez ote dira gutxienez gorde eta errespetatu behar matxinatuek, historiaren arabera, bere biktimak erailtzeko hautatu zituzten leku santuak?
Gailenduak ginenez, leialok ez genuen gerran harrapatutako ondasunik berreskuratu nahi; bai, ordea, pairatu genuen porrota erabat bidegabea izan zela aitortzea. San Kristobal gotorlekua XIX. mendeko erlikia arkitektonikoa da, baina bere ospe moralak Francoren garaia gainditzen du. Horregatik, hain zuzen ere, den bezala errespetatu behar da, bere baitan hartu zituen milaka martiri errepublikanoen oroimenez.
Ernesto Carratalá. San Kristobal gotorlekuan preso egondakoa, 1937ko apiriletik 1938ko irailera